उन्हाळी भेंडी लागवड ही भारतातील शेतकऱ्यांमध्ये अत्यंत लोकप्रिय पिकापैकी एक आहे. भेंडीची विविध गुणकारी वाण आणि उत्तम उत्पादनक्षम पद्धती वापरून उन्हाळ्यात उच्च दर्जाचे आणि अधिक उत्पादन मिळवता येते. या लेखात आपण उन्हाळी भेंडी लागवडीची प्रक्रिया, उपलब्ध वाण, फायदे आणि जास्तीत जास्त उत्पन्न मिळवण्यासाठी लागणाऱ्या तंत्राबद्दल जाणून घेणार आहोत.
Table of Contents
- १. भेंडी शेतीची ओळख
- २. भेंडी का पिकवावी?
- भेंडीच्या महत्त्वाच्या जाती
१. भेंडी शेतीची ओळख
भेंडी, ज्याला “भाजीची राणी” म्हणून ओळखले जाते, भारतात लोकप्रिय आहे आणि विशेषत: महाराष्ट्रातील शेतकऱ्यांमध्ये फायदेशीर पीक म्हणून ओळखली जाते. या लेखात आपण भेंडी लागवडीचे फायदे, तंत्र, आणि त्यातील गुंतवणूक व लाभाची माहिती जाणून घेऊ.
२. भेंडी का पिकवावी?
भेंडी हा कमी खर्चात आणि तुलनेने कमी काळात उत्पादन देणारा एक आकर्षक पर्याय आहे. तिची बाजारपेठेत नेहमी मागणी असते, त्यामुळे शेतकऱ्यांना चांगला नफा मिळतो. योग्य तंत्र वापरल्यास भेंडी पिकातून उच्च दर्जाचे उत्पादन घेता येते.
भेंडीच्या महत्त्वाच्या जाती
भेंडीच्या विविध जातींमध्ये रोग प्रतिकारक क्षमता, फळांचा आकार, रंग, आणि उत्पादन क्षमता यांमध्ये फरक आढळतो. शेतकरी आपल्या शेतातील परिस्थितीनुसार आणि स्थानिक हवामानानुसार योग्य वाण निवडून उत्पादन वाढवू शकतात. चला, भेंडीच्या काही प्रमुख जाती पाहू.
1. पुसा A-4
भारतीय कृषी संशोधन संस्था, नवी दिल्ली यांनी 1995 मध्ये पुसा A-4 ही भेंडीची जात विकसित केली होती. ही जात ऍफिड आणि जस्सीड या कीटकांना सहनशील आहे. तसेच, पिएट्रो येलो व्हेन मोझॅक विषाणूला प्रतिरोधक आहे. या जातीची फळे मध्यम आकाराची, गडद हिरवी, कमी ग्लूटेनयुक्त, आणि सुमारे 12.15 सेमी लांबीची असतात. पेरणीनंतर सुमारे 45 दिवसांत फळे येऊ लागतात आणि पहिली काढणी साधारणपणे 55 दिवसांत करता येते. उन्हाळ्यात या जातीचे प्रति हेक्टरी 10 टन, तर खरीप हंगामात 15 टन उत्पादन मिळू शकते.
2. पंजाब-7
पंजाब युनिव्हर्सिटी, लुधियाना यांनी विकसित केलेली पंजाब-7 जात रोग प्रतिकारक आणि मध्यम आकाराच्या हिरव्या फळांनी युक्त आहे. पेरणीनंतर 55 दिवसांनी फळे येऊ लागतात आणि यामधून सुमारे 8.12 टन प्रति हेक्टर उत्पादन मिळू शकते.
3. परभणी क्रांती
मराठवाडा कृषी विद्यापीठ, परभणी यांनी विकसित केलेली परभणी क्रांती ही जात रोगप्रतिकारक असून पेरणीनंतर सुमारे 50 दिवसांत फळे देऊ लागते. फळांची लांबी साधारणत: 15.18 सेमी असते आणि ही जात प्रति हेक्टर 9.12 टन उत्पादन देऊ शकते.
4. अर्का अनामिका
इंडियन इन्स्टिट्यूट ऑफ हॉर्टिकल्चरल रिसर्च, बंगलोर यांनी तयार केलेली अर्का अनामिका ही भेंडीची जात पिवळ्या मोज़ेक विषाणूला प्रतिरोधक आहे. फळे गडद हिरवी, 5 ते 6 पट्ट्यांची असून या जातीचे झाड 120-150 सें.मी. उंचीचे असते. काढणीसाठी या जातीला सुलभ असल्यामुळे प्रति हेक्टर 12.15 टन पर्यंत उत्पादन मिळू शकते.
5. हिसार सुधारित भेंडी
चौधरी चरणसिंग हरियाणा कृषी विद्यापीठ, हिसार यांनी विकसित केलेली हिसार सुधारित जात, मध्यम उंचीच्या झाडांसह, प्रति हेक्टरी 12-13 टन उत्पादन देऊ शकते. ही जात 46-47 दिवसांत पहिली काढणी देण्यासाठी तयार होते आणि उन्हाळा तसेच पावसाळ्यातही लागवड करता येते.
है पण वाचा : गहू बियाणे जाती: प्रती एकर ६५ क्विंटल उत्पादन मिळवण्यासाठी पेरणीची संपूर्ण माहिती
उन्हाळी भेंडी लागवडीचे फायदे
उन्हाळ्यात भेंडी लागवड केल्याने शेतकऱ्यांना अधिक उत्पादन मिळविण्याचा चांगला पर्याय मिळतो. उन्हाळ्यात कीटकांचा प्रादुर्भाव तुलनेने कमी असल्याने पीक सुरक्षित राहते, तसेच भेंडीच्या फळांची गुणवत्ता अधिक चांगली असते.
उन्हाळी भेंडी लागवडीसाठी महत्त्वाचे उपाय
उन्हाळी भेंडी लागवड करताना खालील काही तंत्र वापरल्यास उत्पादन वाढण्यास मदत होते:
1) योग्य मातीची निवड
भेंडीसाठी मध्यम काळी, चांगल्या निचऱ्याची माती सर्वोत्तम असते. मातीची pH 6.0 ते 7.5 दरम्यान असावी.
2) बियाण्यांची निवड आणि तयारी
दर्जेदार बियाण्यांची निवड करावी, ज्यामुळे उत्तम उगवण क्षमता मिळेल. लागवडीपूर्वी बियाण्यांना कोणत्याही फंगसाइडने प्रक्रिया करावी.
3) पेरणीची वेळ आणि अंतर
उन्हाळ्यात भेंडी पेरणी साधारण मार्च ते एप्रिलमध्ये करावी. दोन ओळींमध्ये 45 ते 60 सें.मी. आणि दोन झाडांमध्ये 20 ते 25 सें.मी. अंतर ठेवावे.
4) पाणी व्यवस्थापन
उन्हाळ्यात पाणी व्यवस्थापन महत्त्वाचे असते. योग्य वेळी पाणी दिल्याने उत्पादन गुणवत्ता आणि प्रमाण सुधारते. आठवड्यातून दोनदा पाणी देणे उत्तम.
5) सेंद्रिय खतांचा वापर
जैविक खतांचा वापर करून मातीतील पोषण मूल्य राखणे फायदेशीर ठरते. कंपोस्ट, शेणखत इत्यादींचा वापर करावा.
6) किड व रोग नियंत्रण
येलो व्हेन मोझॅक आणि मावा या रोगांपासून बचाव करण्यासाठी योग्य फवारणी करावी.
योग्य हवामान आणि मातीची तयारी
भेंडीच्या वाढीसाठी २५-३५ अंश सेल्सियस तापमान लाभदायक आहे.
- मातीची निवड: भेंडी लागवडीसाठी चांगली निचरा असलेली आणि जैविक घटकांनी समृद्ध अशी माती निवडा.
- मातीची तयारी: लागवडीपूर्वी १-२ महिन्ये शेत तयार करा, माती नांगरून गांडूळ खत, कंपोस्ट खत वापरा.
लागवड तंत्र
- पेरणीचा हंगाम: उन्हाळा किंवा पावसाळ्यात भेंडीचे बी पेरावे.
- अंतर: रोपांमध्ये १५-२० सें.मी. अंतर ठेवा आणि ओळींमध्ये ४५-६० सें.मी. अंतर ठेवा.
पाणी व्यवस्थापन आणि खत व्यवस्थापन
- पाणी व्यवस्थापन: भेंडीच्या पिकास दर ५-७ दिवसांनी पाणी द्या. मात्र, जास्त पाणी टाळा.
- खत व्यवस्थापन: पेरणीनंतर २०-२५ दिवसांनी नत्र, स्फुरद आणि पालाश खतांचा वापर करा.
किड नियंत्रण
भेंडीच्या पिकात किडींचे प्रमाण कमी ठेवण्यासाठी नियमित निरीक्षण करा. जैविक कीटकनाशकांचा वापर केल्याने उत्पादन शाश्वत राहते.
४. भेंडीचे बाजारातील मागणी आणि विक्री
भेंडीला स्थानिक आणि राष्ट्रीय बाजारात मोठी मागणी असते. उत्पादनानुसार घाऊक बाजार, स्थानिक बाजार, किंवा थेट ग्राहकांना विक्री करू शकता.
उत्पादन वाढवण्यासाठी आणखी काही टिप्स
- अंतरलागत: इतर पिकांसोबत अंतरलागत करून कीटकनियंत्रण आणि उत्पादन वाढवता येते.
- योग्य खतांचा वापर: माती परीक्षणानुसार आवश्यक पोषकद्रव्यांचा वापर करा.
- काढणीच्या वेळेचे नियोजन: दर 2-3 दिवसांनी फळे तोडल्याने उच्च गुणवत्ता राखता येते.
निष्कर्ष
उन्हाळी भेंडी लागवड ही शेतकऱ्यांसाठी एक फायदेशीर पर्याय आहे. योग्य वाणांची निवड, आधुनिक लागवडीची पद्धत, आणि देखभाल यामुळे भेंडीचे उत्पादन वाढवता येते. पुसा A-4, परभणी क्रांती, अर्का अनामिका यांसारख्या वाणांनी उत्पादनातील गुणवत्ता वाढवण्यासाठी चांगले पर्याय आहेत. उन्हाळ्यात भेंडी लागवड केल्याने शेतकऱ्यांना उत्पन्नात वाढ होऊ शकते.
FAQ
1. उन्हाळी भेंडी लागवड कधी करावी?
उन्हाळी भेंडीची पेरणी साधारणत: मार्च ते एप्रिल दरम्यान करावी.
2. भेंडीच्या कोणत्या जाती उत्पादनक्षम आहेत?
पुसा A-4, अर्का अनामिका, परभणी क्रांती आणि पंजाब-7 या जाती उत्पादनक्षम आहेत.
3. पुसा A-4 भेंडीची विशेषता काय आहे?
उत्तर: पुसा A-4 ही जात भारतीय कृषी संशोधन संस्थेने विकसित केली आहे. ही जात ऍफिड आणि जस्सीड यांसारख्या किडींना सहनशील आहे आणि पिएट्रो येलो व्हेन मोझॅक विषाणूचा प्रतिकार करते. फळे आकर्षक आणि मध्यम आकाराची असतात.
4. भेंडी पेरणीसाठी किती बियाणे लागतात?
उत्तर: उन्हाळ्यात भेंडीची पेरणी करण्यासाठी हेक्टरी १८ ते २० किलो बियाणे लागतात. संकरीत जातींच्या पेरणीसाठी हेक्टरी ५ किलो बियाणे पुरेसे असतात.
5. पंजाब-7 भेंडीच्या जातीतून किती उत्पादन मिळू शकते?
उत्तर:पंजाब-7 लेडीफिंगरच्या जातीतून सरासरी ८.१२ टन प्रति हेक्टर उत्पादन मिळू शकते.
हे उपाय आणि माहिती वापरून उन्हाळ्यात भेंडी लागवड करा आणि उत्तम उत्पादन घ्या!